-
Tenach
-
-
- Genesis 01
- Genesis 01: 1 (a)
- Genesis 01: 1 (b)
- Genesis 01: 1 (c)
- Genesis 01: 1-2: 4a
- Genesis 01: 1b
- Genesis 01: 4
- Genesis 01: 5a en 10a
- Genesis 02
- Genesis 02: 15-25
- Genesis 02: 15-3: 9
- Genesis 02: 4-25
- Genesis 02: 4a-24
- Genesis 02: 4b-25
- Genesis 03
- Genesis 03
- Genesis 03: 1-9
- Genesis 04
- Genesis 04
- Genesis 04: 1-6
- Genesis 04: 15b
- Genesis 05
- Genesis 05-09
- Genesis 06
- Genesis 06: 1-4
- Genesis 06: 5-22
- Genesis 07
- Genesis 08
- Genesis 08: 1-14
- Genesis 08: 6-16
- Genesis 09
- Genesis 09
- Genesis 09: 8-17
- Genesis 09: 8-17
- Genesis 10
- Genesis 10-11
- Genesis 11
- Genesis 11: 1
- Genesis 11: 1-9
- Genesis 11: 8-17
- Genesis 12
- Genesis 12-13
- Genesis 12: 1-8
- Genesis 13
- Genesis 14
- Genesis 15-17
- Genesis 15: 17
- Genesis 15: 7-21
- Genesis 16
- Genesis 17
- Genesis 18
- Genesis 18-19
- Genesis 18: 20-33
- Genesis 19
- Genesis 19: 2b, 8
- Genesis 20
- Genesis 20-22
- Genesis 20:16
- Genesis 21
- Genesis 21: 14
- Genesis 21: 9-12a
- Genesis 22
- Genesis 22
- Genesis 22
- Genesis 22 Samenvatting
- Genesis 22 Vragen
- Genesis 22: 12
- Genesis 22: 13
- Genesis 22: 13
- Genesis 22: 3
- Genesis 22: 3
- Genesis 22:1
- Genesis 22:1
- Genesis 23
- Genesis 23
- Genesis 23-24
- Genesis 24
- Genesis 24: 11en 29:3
- Genesis 24: 16a
- Genesis 24: 62-63a
- Genesis 24: 63
- Genesis 25
- Genesis 25-28
- Genesis 25: 19-34
- Genesis 25: 22-23a
- Genesis 25: 5-6
- Genesis 25:29, 30a, 33b, 34b
- Genesis 26
- Genesis 26: 1a,6,7a,8
- Genesis 27: 1, 5, 6, 15 en 42
- Genesis 27: 15,17 en 27b
- Genesis 27: 3
- Genesis 28
- Genesis 28: 10-15 en 31: 10-11
- Genesis 28: 10-22
- Genesis 29
- Genesis 29-31
- Genesis 29: 1-30
- Genesis 29: 23, 25-26
- Genesis 30
- Genesis 30: 22-24
- Genesis 31
- Genesis 31: 1-3
- Genesis 31: 30b, 33
- Genesis 32
- Genesis 32 en 33
- Genesis 32-35
- Genesis 32: 23-32
- Genesis 32: 26 en 32
- Genesis 32: 4, 33: 1a
- Genesis 33
- Genesis 34
- Genesis 34: 2-3
- Genesis 34: 24-25
- Genesis 34: 29
- Genesis 35
- Genesis 36
- Genesis 36-38
- Genesis 37
- Genesis 37: 3
- Genesis 37: 5-10
- Genesis 38
- Genesis 38: 14-15
- Genesis 38: 24, 26
- Genesis 39
- Genesis 39: 1-20
- Genesis 39: 10-11
- Genesis 39: 12, 17, 19, 20
- Genesis 39: 6-8a
- Genesis 40
- Genesis 40-50
- Genesis 40: 21ev
- Genesis 41
- Genesis 41
- Genesis 41: 1-27
- Genesis 41: 37-46
- Genesis 41: 40b
- Genesis 42
- Genesis 43
- Genesis 44
- Genesis 45
- Genesis 45: 1-15
- Genesis 46
- Genesis 47
- Genesis 48
- Genesis 49
- Genesis 49: 33 – 50: 26
- Genesis 50
- Genesis 50: 22-26
- Overige exegese (134) Invouwen
-
- Exodus 01
- Exodus 01-02
- Exodus 02: 1-10
- Exodus 02: 11-25
- Exodus 03-04
- Exodus 03: 1-15
- Exodus 03: 1-22
- Exodus 04: 1-31
- Exodus 06: 1-8
- Exodus 07: 14 – 12: 30
- Exodus 12-15
- Exodus 14: 9-14
- Exodus 16-18
- Exodus 17: 1-7
- Exodus 19-20
- Exodus 19: 1-11
- Exodus 20: 1-17
- Exodus 22: 20-26
- Exodus 23: 19
- Exodus 24: 12-18
- Exodus 30: 11-16
- Exodus 32-34
- Exodus 32: 7-14 (1)
- Exodus 32: 7-14 (2)
- Exodus 34: 27-35
- Exodus 34: 33-35
- Exodus 34: 4-9
- Overige exegese (12) Invouwen
-
- Deuteronomium 04: 1-2, 9-20
- Deuteronomium 04: 32-40
- Deuteronomium 04: 32-40
- Deuteronomium 05: 6-21
- Deuteronomium 06: 20 – 25
- Deuteronomium 06: 4
- Deuteronomium 10: 12-24
- Deuteronomium 10: 16
- Deuteronomium 13: 2-6
- Deuteronomium 15: 1-11
- Deuteronomium 18: 15-20
- Deuteronomium 24: 17-22
- Deuteronomium 26: 5-11
- Deuteronomium 30: 15-20 (1)
- Deuteronomium 30: 15-20 (2)
- Deuteronomium 30: 9-14
- Deuteronomium 32: 4-40
- Overige exegese (2) Invouwen
-
-
-
- 1 Samuel 01-03
- 1 Samuël 01: 1-20
- 1 Samuel 01: 1-20
- 1 Samuël 02: 1-36
- 1 Samuël 03: 1-10
- 1 Samuel 04
- 1 Samuel 04-05
- 1 Samuel 05
- 1 Samuel 06
- 1 Samuel 08
- 1 Samuel 09-10
- 1 Samuel 11
- 1 Samuel 12-15
- 1 Samuel 16
- 1 Samuël 16: 1-13
- 1 Samuel 17
- 1 Samuel 18-20
- 1 Samuel 21
- 1 Samuel 21-23
- 1 Samuël 24
- 1 Samuel 24-26
- 1 Samuel 28-31
- Overige exegese (7) Invouwen
-
- Jesaja 01: 18-26
- Jesaja 06: 1-8
- Jesaja 07: 10-17
- Jesaja 08: 23 – 09: 6
- Jesaja 11: 1-10
- Jesaja 12
- Jesaja 25: 1-6
- Jesaja 25: 1-9
- Jesaja 26: 1-13
- Jesaja 29: 18-24
- Jesaja 30: 15-21
- Jesaja 35: 1-10
- Jesaja 40: 1-11
- Jesaja 40: 12-25
- Jesaja 41: 17-20
- Jesaja 42: 1-7
- Jesaja 43: 1-12
- Jesaja 43: 9-12
- Jesaja 45: 1-7
- Jesaja 45: 15-19
- Jesaja 45: 20-25
- Jesaja 49: 1-7
- Jesaja 49: 13-18
- Jesaja 50, 52 en 54
- Jesaja 51: 1-6
- Jesaja 51: 9-11
- Jesaja 52: 1-7
- Jesaja 52: 7-10
- Jesaja 55: 6-13
- Jesaja 56: 1-8
- Jesaja 58
- Jesaja 61: 10 - 62: 3
- Jesaja 63: 19-64: 8
- Jesaja 63: 7-14
- Jesaja 65: 17-25
- Jesaja 66: 10-14
- Overige exegese (21) Invouwen
-
-
-
Evangeliën
-
- Matteüs 01: 18-25
- Matteüs 02: 1-18
- Matteüs 03: 1-12
- Matteüs 03: 13-17
- Matteüs 04: 1-11
- Matteüs 04: 12-22
- Matteüs 05: 1-12
- Matteüs 05: 17-26 en 37
- Matteüs 05: 33-48
- Matteüs 06: 24-34
- Matteüs 09: 36-10:15
- Matteüs 11: 2-11
- Matteüs 11: 25-30
- Matteüs 13: 1-23
- Matteüs 13: 1-23
- Matteüs 13: 24-43
- Matteüs 13: 44-52
- Matteüs 14: 13-21
- Matteüs 15: 21-28
- Matteüs 16: 21-27
- Matteüs 17: 1-9
- Matteüs 17: 14-20
- Matteüs 18: 15-20
- Matteus 18: 21-35
- Matteüs 20: 1-16
- Matteüs 21: 23-32
- Matteüs 21: 33-43
- Matteüs 21: 33-44
- Matteüs 22: 1-14
- Matteüs 22: 15-22
- Matteüs 22: 34-46
- Matteüs 24: 14-34
- Matteüs 25: 1-13
- Matteüs 25: 14-30
- Matteüs 25: 31-46
- Matteüs 25: 31-46
- Matteüs 26: 1-14
- Matteüs 28: 16-20
- Overige exegese (23) Invouwen
-
- Lucas 01: 26-38
- Lucas 02: 1-20
- Lucas 02: 21
- Lucas 02: 36-38
- Lucas 02: 41-52
- Lucas 03: 1-6
- Lucas 04: 1-13
- Lucas 04: 14-21
- Lucas 07: 1-10
- Lucas 07: 11-17
- Lucas 07: 36-50
- Lucas 08: 26-39
- Lucas 08: 4 – 15
- Lucas 09: 28-36
- Lucas 09: 51-62
- Lucas 10: 1-20
- Lucas 10: 23 – 37
- Lucas 10: 25-37
- Lucas 10: 38-42
- Lucas 10: 38-42
- Lucas 11: 1-13
- Lucas 12: 13-21
- Lucas 12: 13-21
- Lucas 12: 32-40
- Lucas 12: 49-56
- Lucas 13: 1-9
- Lucas 13: 22-30
- Lucas 14: 1-11
- Lucas 14: 1,7-14
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 25-33
- Lucas 15: 1-10
- Lucas 15: 11-32
- Lucas 16: 1-8
- Lucas 16: 19-31
- Lucas 18: 1-8
- Lucas 18: 9-14
- Lucas 19: 1-10
- Lucas 19: 41-48
- Lucas 20: 9-19
- Lucas 22: 1-39
- Overige exegese (28) Invouwen
-
- Marcus 01: 1-13
- Marcus 01: 12-15
- Marcus 01: 14-20
- Marcus 02: 23-03
- Marcus 04: 26-34
- Marcus 04: 35-41
- Marcus 05: 25-34
- Marcus 06: 30-44
- Marcus 06: 45-52
- Marcus 07: 1-23
- Marcus 07: 24-30
- Marcus 07: 31-37
- Marcus 08: 1-21
- Marcus 08: 22-26
- Marcus 08: 27-9:1
- Marcus 09: 14-29
- Marcus 09: 2-10
- Marcus 09: 30-37
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 2-12
- Marcus 10: 46-52
- Marcus 12: 28-34
- Marcus 12: 38-13: 2
- Overige exegese (11) Invouwen
-
- Johannes 01: 1-14
- Johannes 01: 1-14
- Johannes 01: 19-28
- Johannes 02: 1-11
- Johannes 02: 13-22
- Johannes 03: 1-16
- Johannes 03: 1-21
- Johannes 04: 5-26 (42)
- Johannes 05: 1-18
- Johannes 06: 1-15
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 31-59
- Johannes 09
- Johannes 10: 1-10
- Johannes 11: 1-44
- Johannes 12: 20-33
- Johannes 14: 1-14
- Johannes 14: 15-29
- Johannes 15: 1-8
- Johannes 16: 16-24
- Johannes 17: 1-13
- Johannes 20: 1-18
- Johannes 20: 19-23 (31)
- Johannes 21: 1-14
- Lucas 20: 27-38
- Overige exegese (12) Invouwen
-
-
Brieven
-
- Romeinen 01: 1-7
- Romeinen 04: 1-12
- Romeinen 05: 1-11
- Romeinen 05: 12-15
- Romeinen 05: 6-11
- Romeinen 06: 3-4 en 8-11
- Romeinen 08: 09 en 11-13
- Romeinen 08: 14-17
- Romeinen 08: 18-23
- Romeinen 08: 26-27
- Romeinen 08: 28-30
- Romeinen 08: 35 en 37-39
- Romeinen 08: 8-11
- Romeinen 09: 1-5
- Romeinen 10: 8-13
- Romeinen 11: 13-15 en 29-32
- Romeinen 11: 33-36
- Romeinen 12: 1-2
- Romeinen 12: 1-8
- Romeinen 13: 8-10
- Romeinen 13: 8-14
- Romeinen 14: 7-9
- Romeinen 15: 4-13
- Romeinen 16: 25-27
- Overige exegese (9) Invouwen
-
- Hebreeën 01: 1-12
- Hebreeën 01: 1-13
- Hebreeën 03: 1-14
- Hebreeën 04: 12-16
- Hebreeën 05: 1-10
- Hebreeën 05: 1-10 en 06: 9-12
- Hebreeën 07: 23-28
- Hebreeën 09: 11-15
- Hebreeën 10: 1-18
- Hebreeën 10: 19-25 en 36-39
- Hebreeën 11: 1-16
- Hebreeën 11: 17-29
- Hebreeën 12: 1-4
- Hebreeën 12: 22-29
- Hebreeën 12: 5-13
- Hebreeën 13: 1-6
- Overige exegese (1) Invouwen
-
Colofon
Jesaja 45: 15-19
Deze tekst bevat theologisch inhoudrijke verzen. Op twee motieven daaruit gaan we wat uitvoeriger in. Het zijn woorden die ook buiten de context van dit hoofdstuk in de actualiteit kunnen opduiken, en daarom bij de verkondiging interesse kunnen wekken: de ‘verborgenheid van God’ (vs. 15) en ‘niet als een chaos schiep hij de aarde, maar om te bewonen’ (vs. 18). Het eerste motief duikt vooral op in het nadenken over ‘het gelaat van God na Auschwitz’, het tweede in actuele discussies over ecologie en klimaatverandering.
Daarbij moeten we bedenken dat deze tekst een universele omlijsting heeft. Hoofdstuk 45 begint met de rol van de Perzische koning Cyrus in de heilsgeschiedenis van Israël, en gaat vanaf vers 20 verder met een beschrijving van wat deze redding van Israël betekent voor de volken, tot aan de einden der aarde (vs. 22).
‘Gods verbergen’. Het is in betekenis en draagwijdte nauw verbonden met het veel meer voorkomende zwijgen van God en de daaruit voortkomende stilte. Het is de vraag of het meer is dan het visuele ekwivalent van het auditieve. In de (receptie)geschiedenis lijkt deze tekst toch een eigen werking te hebben gekregen. Zo schrijft André Neher, die hoogleraar Judaïca was in Frankrijk en Israël: ‘Deze formule van de verborgen God zou later een universele toepassing krijgen, bijna altijd kosmisch en mystiek, in al de religieuze filosofieën die voortkwamen uit de bijbel of er door geïnspireerd werden. Maar in de bijbel zelf had de uitdrukking een ethische en historische betekenis’. De uitdrukking heeft in Jesaja een plaats in de geschiedenis van de dialoog tussen God en mens, en bevindt zich op grote afstand van een ‘negatieve theologie’ of ‘God is dood’ theologie.
De verborgenheid kan vanuit de geschiedenis van het optreden van Cyrus heel contextueel geduid worden. Wie van het Joodse volk had kunnen verwachten dat hun bevrijding langs deze ‘heidense’ weg van Cyrus ‘messiaans’(hij wordt ‘gezalfde’ genoemd) zou plaats vinden? De bevrijding die in vs. 15 paradoxaal direct na de verborgenheid genoemd wordt, lijkt voor zowel Jood als heiden een complete verrassing. God wordt voor beiden zichtbaar in het gebeuren. Maar uit niets van het voorgaande was dat af te leiden. Integendeel. Vanuit dit perspectief gezien is de exegetisch omstreden vraag wie er in vs. 15 aan het woord is van minder belang. Het kunnen de volken of de profeet zijn. Maar beiden zijn evenzeer verrast. (Zie voor de rol van de volken vs. 14: ‘…ze buigen voor je en belijden: ‘bij u alleen is God, er is geen andere God, niet één’). Zo is deze tekst over de verborgenheid voor alle volken een aansporing om op zijn minst uiterst voorzichtig om te gaan met actuele duidingen van de geschiedenis in relatie tot God. Pas vanuit de bevrijding kan er achteraf over gesproken worden. En ook dan nog kunnen religieuze duidingen legitiem verschillen.
De verborgenheid vindt plaats in de relatie tussen God en mens. Meestal individueel beleefd, zoals in de Psalmen, soms ook collectief in de geschiedenis. Van de kant van de mens kunnen zijn zonden aanleiding geven tot Gods verborgenheid. Soms blijft het een raadsel (zie bijv. Jes. 8: 17; 40:27 en 54:8). Maar omdat het een verborgenheid in de geschiedenis is, is het in deze teksten altijd verbonden met hoop op redding en bevrijding. In de ervaring van verborgenheid worden geloof en hoop getest. En de raadselachtigheid en verborgenheid gaan in Jes. 45 nog verder als we in vs. 7 lezen dat Hij het is die ’het licht vormt en het donker schept, die vrede maakt en onheil schept’. Deze tekst kan polemisch tegen het absolute dualisme van goed en kwaad gericht zijn, zoals in de Perzische godsdienst. Voor Israël gaat het kwaad echter niet buiten God om. Maar het is een tekst die voor moderne gelovigen moeilijk te verteren is, als het raadsel van Gods verborgen omgang (bedoelingen durven wij al nauwelijks te zeggen) met het kwade.
De verborgenheid in Jes. 45 kan onderscheiden worden van de verborgenheid als omhulling, die per definitie eigen is aan de God van Israël, die zich hult in diepe duisternis en een wolkkolom, zoals bij de uittocht. Zo wordt een grens gesteld aan alle menselijke beeldvorming van God. God verbergt zich, maar hij spreekt niet in het verborgene (vs. 16), hij orakelt niet vanuit een doodsmacht en chaosmacht die de schepping bedreigt (vgl. Jes. 8:17 met Jes. 8:19).
Orde in de chaos, orde in gevecht met de chaos als scheppingsgebeuren: bij alle verborgenheid blijven de stevigheid van de schepping en de zekerheid van het verbond overeind. Schepping als begin en schepping als doorgaande strijd tegen de chaosmachten: beide tradities vinden we in de bijbel. Van Gods kant is er de verzekering dat hij die orde in stand wil houden. Met het Noach verhaal en Psalm 24 mogen wij dat ook uitbreiden naar de niet menselijke schepping (zie in dit verband ook Jes. 54:8 over de verborgenheid en vs. 9 over Noach). In de verbondenheid van hemel en aarde gaat het om vrijheid en gerechtigheid, wereldwijd (Jes. 45:8), waarin het aandeel van de mens niet over het hoofd gezien mag worden.
Er is de verzekering van Godswege van zijn trouw aan het verbond: maar hoe verhoudt die zich tot het ontrouwe handelen van de mens? Hoe als niet God, maar wij als mensen door klimaatverandering een zondvloed oproepen? De verborgenheid van God roept in onze tijd nieuwe vragen op. Dat gold voor het zwijgen van God in Auschwitz, als een nieuwe en ongehoorde dimensie van het zwijgen. Het geldt ook voor nieuwe chaosdreigingen. Hoe open en vragend kan en mag onze reactie hierop in de verkondiging zijn?
Voor wie, ook voor kinderen en jongeren, een introducerend verhaal zoekt, kan de volgende Chassidische vertelling bruikbaar zijn:
Verstoppertje spelen
’Rabbi Baruchs kleinzoon Jechiël speelde eens met een andere jongen verstoppertje. Hij verstopte zich goed en wachtte tot zijn vriendje hem opzocht. Toen hij lang gewacht had, kwam hij uit zijn schuilplaats; maar de ander was nergens te zien. Nu bemerkte Jechiël dat deze van het begin af niet naar hem had gezocht. Daarover barstte hij in tranen uit, kwam huilend de kamer van zijn grootvader binnengehold en beklaagde zich over zijn slechte speelkameraadje. Toen stroomden rabbi Baruch de tranen uit de ogen en hij zei: ‘Zo spreekt God ook: Ik verstop mij, maar niemand wil mij zoeken’. Martin Buber ‘Chassidische vertellingen’, p.133.
Het citaat van Neher is uit zijn artikel ‘Silence’ in de belangwekkende bundel ‘Contemporary Jewish Religious Thought. Original essays on critical concepts, movements, and beliefs’. Edited by Arthur A. Cohen and Paul Mendes-Flohr. New York, London 1987. Zie ook van Neher ‘De ballingschap van het woord. Van de stilte in de Bijbel tot de stilte van Auschwitz’, Baarn 1992.