God schept licht

Meermalen spreekt, beter: zingt, de profeet Jesaja over een geboorte. Hij doet dat in Jesaja 7, over Immanuël, in Jesaja 8, over Jesaja’s eigen zoon Maher-Salal-Chas-Baz, zie ook de uitspraak in Jesaja 8:18 over kinderen, verder in Jesaja 9, over de zoon met de vier bijzondere kwalificaties, en in Jesaja 11 over de twijg uit de tronk van Isaï. Veelal lezen christenen deze teksten uit Jesaja 7, 9 en 11 als messiaanse profetieën. Een dergelijke interpretatie laat zich bij voorbeeld zien in de vertaling-1951 van het NBG, waar de woorden “Kind” en “Zoon” in Jesaja 9:5 met hoofdletters zijn geschreven.
Israëls profeten waren echter in eerste instantie met hun eigentijdse werkelijkheid bezig. Zij spiegelden de realiteit van hun eigen dagen met de woorden van Tora. Zij lieten zien hoe God in hun eigen tijd werkzaam was.

Jesaja 9
Hier klinkt een danklied. Gezien de perfecta die in Jesaja 9:5 zijn gebruikt: “is geboren”, “is gegeven”, gaat het in Jesaja 9 over een al geboren zoon. Vergelijk het perfectum in Jesaja 7:14: “is zwanger”, en het perfectum in Jesaja 11:1, “komt voort”.
Met dit kind, deze zoon verdrijft God de duisternis waar Jesaja 9:1 van spreekt. Deze duisternis wordt nader getekend in Jesaja 8:16vv. Deze is ontstaan door het zwijgen van de profeten en het afsluiten van de Tora van de samenleving (Jesaja 8:16), het verbergen van Gods aangezicht (Jesaja 8:17). Deze passage zou eigenlijk moeten worden meegelezen, wanneer Jesaja 8:23b-9:6 wordt gelezen. Dan is het voor de lezer/hoorder duidelijk aan welke duisternis God met zijn licht een einde maakt.
We vinden hier dezelfde beweging als die welke later in het boek Jesaja ook in Jesaja 59-60 plaatsvindt. Daar roept men vanuit een wereld van onrecht (Jesaja 59:9a). Men noemt die wereld “duister”, “donker” (Jesaja 59:9b). Dan klinkt aan het begin van Jesaja 60 de oproep: “Sta op en schitter, je licht is gekomen.” Ook daar is Gods bevrijding al realiteit, gezien de perfecta in Jesaja 60:1.
In deze teksten ontdekken we de beweging die ook in Genesis 1 te zien is, waar God de duisternis van Genesis 1:2 opzij zet met zijn machtswoord: “Er moet licht zijn.” (Genesis 1:3).

In Jesaja 9 is Gods licht een koninklijke mens die medewerker is aan Gods heil in de wereld. Deze passage is nauw te verbinden aan andere passages over koninklijke gestalten: zie daarvoor het verband van Jesaja 9:1 met 2 Samuël 23:4, van Jesaja 9:2 met Psalm 21:2, van Jesaja 9:4 met 2 Samuël 23:6-7.
Men -of God- noemt de naam van de zoon (Jesaja 9:5), zoals de Eeuwige Israëls naam bevrijdend roept (Jesaja 43:1). Ook hier klinkt dit noemen/roepen van de naam in het kader van een bevrijdingslied.

Met vier titels wordt deze zoon benoemd:
– “Wonder van beslissingen nemen / beleid”. In Jesaja 25:1 vinden we dezelfde twee Hebreeuwse begrippen “wonder” en “raadsbesluit” bij elkaar.
– “Machtige held”
– De derde naam (אביעד) wordt zeer verschillend vertaald als gevolg van welk begrip עד men hanteert: het woord kan voor “tijd” gebruikt worden (Het Hebräisches und Aramäisches Lexikon van Ludwig Koehler en Walter Baumgartner geeft: “dauernde Zukunft”), maar kan ook “buit” betekenen. Vele vertalingen kiezen voor de eerste optie, bijvoorbeeld: “Eeuwige vader” (NBG1951; NBV21), “Vader voor eeuwig” (Willibrordvertaling1995). Buber-Rosenzweig kozen voor de tweede betekenis: “Vater des Siegesgewinns”.
– “Vorst van de heelmaking”: שלום, heelheid, welzijn, vrede.

Meermalen is geprobeerd om een vijfde naam te ontdekken, waarbij een grote rol speelde dat in het eerste woord van Jesaja 9:6 (לםרבה) een slot-mem voorkomt. Ook is de parallel gemaakt met het Egyptische ritueel sinds het Middenrijk, waarbij de nieuw aantredende farao vijf troonnamen (“grote namen”) ontving (G. von Rad). Volgens W. Zimmerli in het hieronder genoemde artikel moet men vasthouden aan vier namen, in twee blokken van twee verdeeld.

Van belang is te noteren dat de hier voor de zoon gebruikte samenstelling אל גבור meermalen voor God wordt gebruikt: Deuteronomium 10:17; Nehemia 9:32; (Psalm 24:8); Jesaja 10:21; Jeremia 32:18. Wanneer deze termen ook voor een menselijke figuur worden gebruikt, duidt de profeet wellicht op het feit dat de koninklijke gestalte in zijn heersen een afbeelding van God moet zijn. De koninklijke gestalte wordt in Jesaja 9:5 geen “koning” genoemd, maar שר, “Vertreter des Königs”, bevelhebber.

Op meerdere manieren geeft Jesaja 9:6 een uitleg van de vier namen. In dit vers wordt al in het begin het woord שלום herhaald: “eindeloos het welzijn, de vrede”. Een wonder van beslissingen nemen/beleid is de koninklijke gestalte door zijn recht en gerechtigheid. Tweemaal wordt hier gesproken over een blijvende situatie, in het “zonder einde” en het “van nu tot in eeuwigheid”.
Dat de vrede en het recht en de gerechtigheid blijvend zijn wordt met een sterke stellende slotzin uitgesproken. Dit blijvende van de vrede, het recht en de gerechtigheid is een belofte, blijkens het gebruik van een imperfectum in deze slotzin. De Eeuwige wordt in dit vers benoemd met de naam van zijn betrokkenheid, JHWH, en van zijn macht: “HEER van de legermachten”.

Men zou kunnen veronderstellen dat Jesaja dit lied zingt over koning Hizkia, de laatste koning onder wie hij optreedt (Jesaja 1:1). Van hem wordt immers in 2 Koningen 18:1-12 een zeer positief portret geschilderd. Onder zijn regering bleef Jeruzalem uit de handen van de Assyriërs (2 Koningen 19:20-36; Jesaja 37:21-37). Mogelijk doelt Jesaja op zijn troonsbestijging. Psalm 2 zingt over de inauguratie van de koning met de woorden: “Jij bent mijn zoon, / Ik heb je vandaag verwekt.” De begrippen “beleid” en “kracht” worden in Jesaja 36:5 in relatie tot Hizkia gebruikt.

Herlezen
Deze teksten zijn in nieuwtestamentische tijden herlezen en op Jezus betrokken. In Hem is het messiaanse patroon van de koninklijke gestalte van Jesaja 9 herkend.

W. Zimmerli, ‘Vier oder fünf Thronnamen des messianischen Herrschers von Jes. IX 5b.6’, Vetus Testamentum 22 (1972) 249-252

Adri van der Wal
afgerond: 14 december 2022