Deze bijdrage van Lukas de Groote verscheen eerder in Stethoscoop op Genesis, uitgegeven door de stichting Amphora Books, 2010. 

Een uitspraak van Isaak

Moet een vertaler weergeven wat er staat, of mag hij vertalen van wat er had moeten staan?
Anders gezegd: Mag hij de oorspronkelijke tekst volgens zijn eigen opvattingen ‘verbeteren’?

In de Nieuwe Bijbelvertaling worden de verzen 2-3 van Genesis 27 zo weergegeven:
Toen zei Isaak: ‘Luister, ik ben oud, iedere dag kan voor mij de laatste zijn.
Neem daarom je jachtgerei, je pijlkoker en je boog, ga het veld in en schiet een stuk wild voor me.
Waar het in dit stukje om gaat is de betekenis van de onderstreepte woorden.
Ook vrijwel alle andere vertalingen* geven het woord , ‘teli’, weer met ‘pijlkoker’. Maar in het Hebreeuws is het woord pijlkoker , ‘ashpah’, dat op zes plaatsen voorkomt in Tenach. Dat hier ‘pijlkoker’ bedoeld is, lijkt wel zeker. Hoewel een enkele vertaling** heeft het over ‘zwaard’. Het gaat namelijk bij het woord , ‘teli’, om iets dat hangt. Maar een zwaard is niet typisch iets dat men op jacht gebruikt, en een pijlkoker wel, als men bij het ‘jachtgerei’ aan een boog denkt.
Een enkeling (Dahood, Hamilton) wijzigt het woord , ‘teli’, in  , ‘tolich’, dat ‘breng jij’ betekent.

Twee mij bekende vertalingen wijken af van de vertaling ‘pijlkoker’ en hebben het over ‘iets dat hangt’. Rabbijn Vredenburg vertaalt ‘omhang’ en Buber vertaalt ‘Gehäng’.
Deze keus zal gemaakt zijn omdat , ‘teli’, samenhangt met het werkwoord , ‘talah’, hangen.
De Franse vertaling van Chouraqui spreekt van ‘trousse’, dat ‘zak’ betekent.

De vraag die aan het begin gesteld werd, wordt hier nogmaals gesteld: Mag men een woord ‘verbeteren’?
Mijn antwoord, in navolging van o.a. Buber is: Uitsluitend als er geen enkele andere oplossing is. En volgens mij is hier sprake van een bewust gebruik van het woord , ‘teli’.
Om dit goed te kunnen vatten is het nodig om naar het laatste woord van dit vers te kijken. Daar gaat het over , ‘tsedah’, dat op de negen andere plaatsen waar het voorkomt ‘proviand’ betekent. Een sterk verwant woord , ‘tsajid’ betekent jachtbuit. In navolging van de oudste commentatoren, de Masoreten, wil men het woord , ‘tsedah’ hier ook weergeven met jachtbuit/buit/prooi/stuk wild.
(Het woord , tsajid’, jachtbuit, komt zeven keer voor in dit hoofdstuk, en in vers 25 gebruikt Isaak wel het goede woord, nadat hij dit uit de mond van Jakob heeft vernomen).
Toch past de gewone betekenis van, ‘tsedah’, namelijk ‘proviand’ hier juist goed. De gevolgtrekking is wel dat men dan moet aannemen dat de schrijver Isaak een verkeerd woord in de mond gelegd heeft. En dan past hier heel goed bij dat de schrijver Isaak niet op het woord , ‘ashpah’ laat komen, en daarvoor het hem laat omschrijven met ‘dat ding dat je omhangt’.

Op basis van een herwaardering van de oorspronkelijke tekst moet men dan tot de conclusie komen dat de schrijver Isaaks taalgebruik onbeholpen laat zijn. Maar past dat niet in het hele beeld dat hij van Isaak schetst: een man met beperkte verstandelijke vermogens.

De enige die, zover ik weet, ditzelfde ooit gesuggereerd heeft is rabbijn Menno ten Brink. In het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 9 november 2012 zegt hij op grond van de levensloop van Isaak: Het geeft mij het sterke gevoel dat onze tweede aartsvader waarschijnlijk een kind is geweest met een geestelijke beperking. Alles wat met Jitschak te maken heeft wijst daarop.

*Vertaling van  ‘teli’, met ‘pijlkoker’, ‘quiver’ (het Engelse woord voor pijlkoker) vinden we o.a. in de LXX, Vulgata, NBV, NBG, HSV, Naardense Vertaling, Koster, Fox, rabbijn Hirsch, rabbijn Herz, Dasberg, Alter, Rashi, de Soncino-uitgave, Rashbam, Targum Jonathan, Radak, Ibn Ezra, Keil, Speiser (The Anchor Bible), de Fraine, van Selms.
**Soms wordt  ‘teli’ vertaald met ‘zwaard’: Onkelos, Peshitta, rabbijn Munk, Rashi.