Een lied van verlangen

door Adri van der Wal

In de Joodse liturgie
In zijn publicatie Joods leven thuis en in de synagoge (Baarn 1991) schrift rabbijn E. van Voolen: “De populariteit van de psalmen in de liturgie blijkt uit het feit dat bijna de helft van het totale aantal van 150 er een plaats heeft gekregen. De dagelijkse ochtenddienst wordt met een psalm besloten, zoals die er ook mee begonnen is. In de winter wordt de middagdienst op sjabbat besloten met de vijftien pelgrimsliederen, dat zijn de psalmen 120-134.” (pg. 100) De Psalmen hebben vooral hun plaats rond de Schriftlezingen en de gebeden. Zij worden in het Hebreeuws aangeduid als tehillim, “lofliederen”.
Een breed verspreid Joods gebruik is om alle Psalmen in een week of een maand te reciteren. Iedere dag van de week wordt een andere Psalm gelezen als “Psalm van de dag”, gerekend vanaf zondag de Psalmen 24, 48, 82, 94, 81, 93 en op sabbat 92 (zie Misjna, tractaat Tamid, hoofdstuk 7).
Kijken we in dit verband specifiek naar Psalm 84, dan zien we dat Psalm 84:5, “Gelukkig wie in uw huis wonen / zij kunnen U gedurig loven”, mede de inleiding vormt van het ’Asrej-gebed (Psalm 145) dat twee keer bij de dagelijkse morgendienst en één keer bij de dagelijkse middagdienst wordt gereciteerd. Aan de tempelbewoners moet bij het eigen gebed een voorbeeld genomen worden. Psalm 84:13, “HEER van de legermachten / gelukkig is de mens die op U vertrouwt.”, maakt deel uit van de Havdala-ceremonie, waarmee op zaterdagavond afscheid wordt genomen van de sabbat.

Nader bekeken
1. Plaats
In tehillim zijn er twee groepen liederen van Korachieten: de Psalmen 42-49 en de Psalmen 84.85.87.88. Er zijn dus twaalf Psalmen met deze vermelding. De Korachieten behoorden tot de Levieten en waren poortwachters in het heiligdom (1 Kronieken 26:1).
Psalm 84 maakt deel uit van de tweede groep, als beginlied daarvan. De twee groepen van liederen van de Korachieten beginnen beide met een lied, waarin verlangen naar Gods woning wordt uitgesproken, verlangen om in Jeruzalem te zijn (Psalm 42.84). Deze beide Psalmen hebben meer overeenkomsten. Onder meer wordt in beide liederen God als de levende God aangeduid (Psalm 42:3; 84:3) en wordt in beide in de ik-vorm gesproken.

2. Inhoud
Psalm 84:1: opschrift, waarin het lied als mizmōr wordt getypeerd: lied met muzikale begeleiding.
Psalm 84:2-4: in de eerste persoon wordt intens verlangen naar het Godshuis uitgesproken.
Psalm 84:5: gelukkigprijzing van de bewoners van het Godshuis.
Psalm 84:6: gelukkigprijzing van mensen die hun kracht in God zoeken.
Psalm 84:7-8a: Beschrijving van pelgrims.
Psalm 84:8b: In Psalm 84:8b bevindt zich een vertaalprobleem. Het ’èl van de Hebreeuwse tekst wordt daar veelal richtinggevend vertaald: “voor God” (NBG1951; NBV21). De Septuaginta (Griekse vertaling) leest daar echter ’él, God. Dan wordt de vertaling van dit versdeel: De God der goden laat zich immers zien (vinden) in Sion. Dat geeft de reden waarom de pelgrims op weg zijn gegaan naar Jeruzalem.
Psalm 84:9-10: oproep aan God om te luisteren naar gebeden, waarin ook een aanhankelijkheidsaanduiding voorkomt: “ons schild”.
Psalm 84:11: gelofte.
Psalm 84:12: God handelt beschermend.
Psalm 84:13: Gelukkigprijzing van hen die op JHWH ṣeba’ot, de HEER van de legermachten, vertrouwen.

Het herhaalde ’asrej, “gelukkig”, (Psalm 84:5.6.13) kan gebruikt worden voor de indeling van Psalm 84. In Psalm 84:2-5 wordt een lofzang op het Godshuis en op het cultisch personeel gezongen. Ook vogels vinden in het Godshuis een plaats. In Psalm 84:6-13 gaat het over mensen die op weg gaan naar het Godshuis en die op de Eeuwige vertrouwen. Deze verzen worden omrand door het “in/op U” (bāk) in Psalm 84:6 en 13. Zo kan het Bijbelse lied in twee delen worden verdeeld.

3. Spreken over God in Psalm 84
Op vele manieren wordt in het Bijbelse lied over God gesproken:
– Zeven keer wordt de Godsnaam JHWH gebruikt (Psalm 84:2.3.4.9.12 (2x).13), drie keer verbonden met de term ṣeba’ot (Psalm 84:2.4.13), één keer met ’èlohim ṣeba’ot, “God van de legermachten” (Psalm 84:9). De samenstelling “JHWH God van de legermachten” vinden we ook in Psalm 59:6; 80:5.
– mijn Koning en mijn God (Psalm 84:4). Deze dubbele aanspraak vinden we ook in Psalm 5:3. Vergelijk Psalm 44:5; 68:25; 74:12.
– levende God (Psalm 84:3). Deze term ook in Jozua 3:10; Psalm 42:3; Hosea 2:1 (NBG1951: Hosea 1:10). Zie ook Romeinen 9:26.
– God der goden (Psalm 84:8). Deze formulering komt ook voor in Jozua 22:22 (2x); Psalm 50:1.
– God van Jakob (Psalm 84:9). Binnen de Psalmen vinden we deze titel onder meer in Ps. 81:2; 94:7; 146:5.
– ons schild (Psalm 84:10). De aanduiding van God als “schild” vinden we ook onder meer in Psalm 3:4; 18:3.31.36; 28:7.
– mijn God (Psalm 84:11)
– zon en schild (Psalm 84:12). De aanduiding van de Eeuwige als “zon” komt in TaNaCh alleen hier voor.

4. Enkele details
Het begin van Psalm 84 lijkt sterk op Numeri 24:5, “Hoe goed zijn uw tenten, Jakob, uw woningen, Israël!” Van Voolen geeft in de bovengenoemde publicatie aan dat deze woorden worden gezegd bij binnenkomst in de synagoge (pg. 70). Voor het in Numeri 24:5 gebruikte tov staat aan het begin van Psalm 84 jadid, “geliefd”.

Het op weg gaan (het werkwoord “gaan in Psalm 84:8) naar Gods huis (dat in Psalm 84 op vele manieren wordt omschreven: vers 2: uw woningen; vers 3: de voorhoven van JHWH; vers 4: uw altaren; vers 5.11: huis; vers 8: Sion) is een verlangen naar Gods nabijheid. Daar laat Hij zich immers vinden.
In dit lied is een wederzijdse verbondenheid te zien: in het gebruik van de voornaamwoorden “mijn” en “ons” die de relatie van de mens naar God aanduiden, in de aanduiding van mensen die op God vertrouwen (Psalm 84:6.13) en in Gods handelen naar de mens toe, zoals Psalm 84:8b en met name Psalm 84:12 dat laat zien. Hij is de gever van genade (chén), luister (kabōd), het goede (tov) (Psalm 84:12). De ontvangers daarvan zijn zij die in oprechtheid (tamīm) hun weg gaan (Psalm 84:12).

In Psalm 84:9-10 klinkt een smeekgebed. Onderbreekt dat niet de samenhang? Het is het gebed om gericht te blijven op de God van Israël, dat een mens niet uit eigen kracht onderweg is, maar op Gods kompas. “Aanschouw het gezicht” (Psalm 84:10) duidt op: peil de intentie, zie de bedoeling.
In Psalm 86:6 vinden we dezelfde woordcombinatie van “het oor geven aan” en “mijn gebed”. Vergelijk ook Psalm 88:3. Deze aanroepingen zijn vanuit verschillende omstandigheden gebeden. Dat maakt duidelijk dat men zich vanuit elke situatie tot God mag richten. Rabbijn H. Kushner stelde in zijn boek Op het leven! Een loflied op het joodse leven en denken (Baarn 1993) dat het er in het joodse gebed om gaat om Gods tegenwoordigheid te zoeken en daardoor veranderd te worden. (pg. 135), een erkenning van menselijke afhankelijkheid (pg. 134).

Een bekend vertaalprobleem bevindt zich in Psalm 84:11: Want beter is een dag in uw voorhoven dan duizend … Wat is de vergelijking, want er staat achter het woordje “duizend” geen nadere bepaling.
NBG1951: dan duizend (elders)
Het “elders” is dus een toevoeging.
Willibrordvertaling1995: dan duizend dagen daarbuiten
NBV21: dan duizend dagen daarbuiten
Hier worden twee dingen toegevoegd: zowel “dagen” als “daarbuiten”. Het begrip “dagen” wordt gesuggereerd door het begrip “dag” in het eerste deel van het vers. In dat opzicht is er een parallel met Prediker 7:10, waar ook een begrip uit het eerste deel van het vers (“tijden”) aan het eind door de lezer moet worden aangevuld (wat er dus in het Hebreeuws niet staat). Het “daarbuiten” is een vooruitlopen op de tegenstelling aan het eind van het vers tussen het “huis van mijn God” en de “tenten van de godlozen”. Voor de toevoeging van “dagen” is dus een duidelijke reden, voor de tweede toevoeging is die er niet.
Rav Kook (Psalm 84: Better than a Thousand (ravkooktorah.org) wijst op de Talmoedische interpretatie van dit vers in Sabbat 30a: “Eén dag dat jij (David) zit en Tora studeert, is beter dan duizend offers van jouw zoon Salomo op het altaar van de tempel.”

Adri van der Wal
24 september 2022