Een barmhartige outsider

door Dick Pruiksma

1. Inleiding

Het was een leermoment. Uitgenodigd door Debbie Weissman, toen voorzitter van de ICCJ, nam ik deel aan een excursie van de Rainbow-group, een dialooggroep in Jeruzalem. De bus daalt af van Jeruzalem naar Jericho en ter hoogte de “Inn of the Good Samaritan” wordt ons gevraagd met onze buurvrouw/-man even een zoemgroepje te vormen. Ik wist niet beter of de priester en de leviet lieten de gewonde man liggen omdat zij zich niet ritueel wilden verontreinigen. Maar Debbie zei: “ik begrijp het gewoon niet. Je hebt altijd de plicht om te helpen!”

2. De aanhef

De wetgeleerde wil Jezus op de proef stellen. De inzet is inderdaad negatief. Lucas 11:4 bidt zelfs: breng ons niet in beproeving. Ook al stelt de wetgeleerde geen open vraag, Jezus is het van harte met hem eens over wat het belangrijkste is in de Thora. De combinatie van teksten uit Deuteronomium 6 en Leviticus 19 was bekend. Ze was niet bedoeld om de Thora te vervangen maar om de overige geboden van de Thora op juiste wijze te interpreteren. De aanvangsvraag van de wetgeleerde is echter misleidend. “Eternal life is not a commodity gained by a limited action; it is a gift freely given.” 1)

3. De vreemdeling en naastenliefde

Over de vreemdelingen en de bijwoners is al veel geschreven. 2) In de loop van de tijd zijn de betekenissen gaan schuiven. De vreemdeling die je zult liefhebben als jezelf is via de LXX een proseliet geworden. De bijwoner is een inwoner van het land Israël met buitenlandse achtergrond, resident alien. Zij horen er helemaal bij. Zie de beroemde uitspraak in Leviticus 19:34: jij bent zelf vreemdeling geweest.
In Leviticus 19: 1, de aanhef van de heiligheidswetten, wordt het gebod tot naastenliefde gegeven aan Israël om de verbondsgemeenschap heilig te houden. Maar het gebod tot naastenliefde is niet restrictief. Het is niet alleen van toepassing op de Israëlieten die in het land wonen. Het omvat allen die in de gemeenschap leven. Omgekeerd is het ook zeker niet Jezus’ bedoeling om het gebod van de naastenliefde universeel op te rekken. Ook Nederlandse wetten gelden alleen op Nederlands grondgebied. Maar dan wel gelijk voor allen die zich daar bevinden! Een christelijke uitleg van Lukas 10: 25-37 kan zich daarom niet tegen een z.g.n. restrictieve Joodse wet keren door de universele naastenliefde van Jezus daar tegenover te zetten. 3)

4. Samaritanen

Het is overduidelijk dat er grote spanningen bestaan tussen Joden en Samaritanen. Samaritanen volgen een andere priesterlijke lijn, hebben een andere plaats van aanbidding en ook hun eigen interpretatie van Thora. Maar ondanks en mét die onderlinge spanningen leefden Joden en Samaritanen in Galilea en Judea dicht bij elkaar. Je kon elkaar eenvoudigweg niet vermijden. Zie Lucas 9: 51 ev. waar een Samaritaans dorp Jezus niet wil ontvangen omdat zijn aangezicht naar Jeruzalem is gericht. Maar er hoeft voor Jezus geen hemels vuur op dat dorp neer te dalen. “Jesus has to explain that dropping the first-century equivalent of napalm is not a good response to lack of hospitality”.4) Samaritanen zijn deel van de gemeenschap waar binnen het gebod van de naastenliefde geldt. Pas in later tijd worden de Samaritanen als niet-Joden gezien. 5) De gelijkenis refereert nergens aan niet-Joden in het algemeen. Zij blijven ook in Lucas 10 buiten Jezus’ horizon.

5. Onreinheid

In een veel gehoorde traditioneel-christelijke uitleg van de gelijkenis mijden de priester en de Leviet het contact met de gewonde man omdat ze zich niet ritueel willen verontreinigen. Ze zouden dan geen dienst in de tempel meer kunnen verrichten. Opnieuw is het in deze uitleg de starre Joodse wet die verhindert dat gedaan wordt wat gedaan móet worden.
Lucas zelf verwijst echter op geen enkele manier naar de kwestie van rituele onreinheid. Hij had er geen reden toe. Commentatoren die voor de traditionele uitleg bewijsplaatsen willen vinden in Tenach wijzen bijvoorbeeld op Leviticus 21 : 1-3. Daar gaat het over de zonen van Aäron. Dat zijn de priesters. Maar waar blijft dan de Leviet in dit verhaal? Nog afgezien van het feit dat het hier niet om een dode gaat. Dat heeft Jezus zijn toehoorders voldoende duidelijk gemaakt. En zelfs de priester, die eventueel verontreinigd zou kúnnen worden, ook hij daalde af van Jeruzalem naar Jericho. Met andere woorden: zijn taak in de tempel zat erop. Kortom, het veel gehoorde argument van onreinheid gaat niet op. Zoals Debbie Weismann afdalend in de bus naar Jericho al zei: ze hadden gewoon moeten helpen! Hun gedrag is minstens zo verrassend als dat van de Samaritaan.

6. De Samaritaan

Wat priester en Leviet gemeenschappelijk hebben is “afkomst”. Je bent priester omdat je uit een priesterlijk, van Aäron stammend geslacht komt. En je bent Leviet omdat je stamt van één van de andere zonen van Levi. De derde lijn van afstamming is die van de “gewone” Israëlieten. Nadat de priester is afgedaald en nadat de Leviet voorbij is gegaan, verwacht de toehoorder dus een “gewone” Israëliet als hij/zijzelf. Maar er stopt een Samaritaan. Niet een onderdrukte, niet een arme, niet een hongerige. Het gaat niet om de sociaal-economische context. En ook jijzelf, “gewone” Israëliet, stopt niet. Ook al had je dat wel verwacht na een priester en een Leviet. Maar er stopt iemand die binnen jouw gemeenschap een outsider is. “Were Jesus a Samaritan, he would have told the parable of the good Jew.” 6)

7. Blog

Op de website van de Protestantse Theologische Universiteit schreef prof. Annette Merz een blog over deze gelijkenis, gebruik makend o.a. van de uitleg van Amy-Jill Levine. Aanbevolen.

1. Amy-Jill Levine, The Jewish Annotated New Testament, (JANT), Oxford University Press 2011, 123.
2. Zie bijvoorbeeld J.J. Meuzelaar, Der Leib des Messias, Kampen 1979, 59 ev.
3. Michael Fagenblat, The Concept of Neighbor in Jewish and Christian Ethics, JANT, 540 ev.
4. Aldus Levine, The Misunderstood Jew, The Church and the Scandal of the Jewish Jesus, Harper Collins 2006, 148.
5. Fagenblat, aa., 542
6. Levine, The Misunderstood Jew, 148.