Het Joodse verleden van Recife

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, en daarna, streden de Nederlanden op zee tegen Spanje en Portugal, om de heerschappij over winstgevende koloniën en handelsroutes.
Het lukte de West-Indische Compagnie in 1624 zich te nestelen op de noordoostelijke kust van Brazilië, sinds 1500 in Portugese handen.
In 1637 werd Johan Maurits van Nassau-Siegen als gouverneur-generaal aangesteld. Hij stichtte Mauritsstad, nu een deel van Recife, voerde een soort parlement in en garandeerde godsdienstvrijheid; hij stimuleerde economie, wetenschap en cultuur.
Veel Amsterdamse Joden emigreerden naar de Braziliaanse kolonie, onder wie rabbijn Aboab da Fonseca. Hij was in Portugal geboren in een gezin van zgn. ‘nieuwe christenen’ (onder dwang bekeerde Joden), later geëmigreerd naar Amsterdam waar hij terugkeerde naar het Jodendom.
Ook Joden en ‘nieuwe christenen’ uit Portugees Brazilië kwamen naar de Nederlandse kolonie, want net als in Portugal zelf werden ze in Brazilië vervolgd door de inquisitie.
Er ontstonden twee Joodse gemeentes: Maguen Abraham (Schild van Abraham) in Mauritsstad en Zur Israel (Rots van Israël) in Recife. In de Jodenstraat in Recife werd in 1636 een synagoge ingewijd: de eerste synagoge van Amerika. Op het hoogtepunt van de Nederlandse vestiging in Recife waren daar zo’n 1500 Joden, ongeveer de helft van de kolonisten.
De Nederlandse positie in Brazilië verzwakte, o.a. door de Eerste Engels-Nederlandse oorlog. Daardoor konden de Portugezen in 1654 hun vroegere bezittingen heroveren.
Evenals de Nederlanders trokken veel Joden weg, terug naar Amsterdam, of naar de Nederlandse koloniën in Suriname of de Antillen. Anderen trokken als ‘nieuwe christenen’ naar de binnenlanden. In hun families werden soms generaties lang Joodse gebruiken doorgegeven, waarvan men de herkomst niet meer wist.
Op basis van oude kaarten deed men in de negentiger jaren archeologisch onderzoek en vond de oorspronkelijke synagogevloer en het mikwe (ritueel bad). Na restauratie werd de synagoge in december 2001 in gebruik genomen. De benedenverdieping is nu museum, op de eerste verdieping is – zoals vroeger – de synagogezaal.
De belangstelling voor het Joodse verleden van Recife werd pas echt gewekt toen in 2004 de oudste Joodse gemeente van de Verenigde Staten haar 350-jarig bestaan vierde: deze werd opgericht door 23 Joden die in 1654 uit Recife gevlucht waren en, door storm en piraterij geteisterd, uiteindelijk terechtkwamen in Nieuw Amsterdam, het huidige Manhattan.
Die belangstelling leidde tot een Joodse ‘renaissance’. Een aantal Brazilianen is zich bewust geworden van hun Joodse wortels en keert nu terug naar het Jodendom.

Martha Alderliesten